Emocjonalność przekazu tradycji muzycznej w ludowej pobożności i w polskich pieśniach pasyjnych
[Emotionality of transmission of music tradition in folk piety and in Polish passion songs]

Rozdział w recenzowanej książce naukowej

Miejsce: Lublin
Rok wydania: 2013
Tytuł publikacji: Studia Anthropologica : pogranicza historii sztuki i kultury
Strony od-do: 231-262
Streszczenie: Celem artykułu jest przedstawienie emocjonalności przekazu tradycji muzycznej w ludowej pobożności i w polskich pieśniach pasyjnych. Bogata obrzędowość wielkopostna i związane z nią śpiewy pasyjne wpływają na przeżycia człowieka, tak indywidualne, jak i doświadczane wspólnotowo. Autentyczny i spontaniczny przekaz tradycji utrwala międzypokoleniowe więzi kulturowe i emocjonalnie łączy pokolenia nie tylko treścią ewangeliczną, ale też sposobem recepcji tej treści w śpiewach i pobożnościowych praktykach pasyjnych. Istotna jest kulturotwórcza rola zainicjowanego w średniowieczu nurtu pasyjnego w pobożności ludowej, którego pewne przejawy przetrwały do naszych czasów. Świadome odczuwanie Męki Chrystusa kumuluje się w ludowych przekazach treści misteryjnych (dramaty liturgiczne, widowiska pasyjne). Podobnie praktyki bractw religijnych (pasyjne nabożeństwa i śpiewy) wpływają na emocje i działania jednostek ludzkich przez motywację do wzrastania w czynach miłosiernych wobec bliźniego. Doświadczanie miłości umęczonego na krzyżu Chrystusa pozwala współuczestniczyć w Jego ofierze i odczuć ekspiację, a stosowna oprawa muzyczno-scenograficzna sprzyja przeżywaniu tajemnicy zbawienia. Indywidualne bądź wspólnotowe praktyki pokutno-pasyjne sprawiają, że człowiek przez zadawanie sobie bólu fizycznego duchowo jednoczy się z cierpiącym Chrystusem. Nabożeństwa Drogi Krzyżowej i Gorzkich żali mają wyjątkowo duży ładunek emocjonalny i przyczyniają się do wewnętrznej przemiany człowieka. Godzinki o Męce Pańskiej, dawniej śpiewane wyłącznie z pamięci podczas codziennych prac przez cały Wielki Post, świadczą o pewnego rodzaju emocjonalnym wtopieniu człowieka w treści pasyjne. Wspólnotowe pielgrzymowanie na kalwarie i obchodzenie dróżek kalwaryjskich jest jedynie namiastką trudu poniesionego przez Chrystusa, a śpiewy kalwaryjskie często wyciskają łzy z oczu pątników, gotowych na współprzeżywanie Jego cierpienia. Swoista kalwaryjska duchowość w niepowtarzalny sposób rozbudza i umacniania szczere przeżycia religijne, zarówno przez śpiewy, jak i modlitwy. Rozważanie Męki Pańskiej w śpiewach pasyjnych wytworzyło bardzo osobiste relacje człowieka do treściowej zawartości tych pieśni. Traktowano je jako swoiste sacrum, trzymając w domach za obrazem zapisy ich tekstów. W emocjonalnym przeżywaniu treści pasyjnych ważna jest medytacyjna funkcja śpiewów pasyjnych, która pozwala na wnikliwe rozpamiętywanie kolejnych wydarzeń ewangelicznych związanych z Męką Pańską. Niektóre pieśni pasyjne mają szczególnie dramatyczny i emocjonalny przekaz; są to przejmujące i pełne głębokiej empatii ludowe modlitwy wzbudzające rodzicielską czułość wobec cierpiącego na krzyżu Chrystusa. Ich liryczne treści opisują bosko-ludzkie relacje w sposób niezwykle uczuciowy i zawsze budzą wzruszenie. Ofiara Maryi nierozerwalnie złączyła się z ofiarą Jej Syna, stąd w śpiewach pasyjnych wyrażana jest również ufność w opiekę Jezusa i Jego Matki w godzinie naszej śmierci. Ludowy sposób przeżywania emocji religijnych wypływa w dużej mierze z tekstu pieśni. Śpiewane w domach pozwalają wykonawcom na spontaniczność uczuć i swoistą intymność w relacji człowiek – Zbawca. Wykonawstwo ludowych śpiewów pasyjnych ma cechy silnej emocjonalności, a konkretne zachowania wykonawców wskazują na ich zaangażowanie w przekaz pieśni poprzez mowę ciała. Śpiewane są w sposób bardzo ekspresyjny, wręcz z afektem, a nawet ze łzami wzruszenia. Wyjątkowość śpiewów pasyjnych polega na różnorodności nastrojów zawartych w ich tekstach. Z jednej strony odczuwalny jest spokój i wyciszenie, ale niezwykle realistyczne opisy męki Pana uświadamiają ogrom Jego cierpień i wzbudzają w nas poczucie winy za Jego boleści. Jednocześnie Męka rozpamiętywana jest w perspektywie radości zmartwychwstania, stąd w przejmujących śpiewach pasyjnych współcierpimy z Maryją i umierającym Jezusem, by wkrótce w radosnych śpiewach wielkanocnych cieszyć się chwałą zwycięstwa życia nad śmiercią i wyrażać wdzięczność za otrzymany dar życia wiecznego.
Słowa kluczowe: emocjonalność przekazu, ludowe pieśni pasyjne, pobożność ludowa, nabożeństwa pasyjne, pieśni kalwaryjskie