Cnoty rozumu
[Intellectual virtues ]

Hasło encyklopedyczne

Miejsce: Radom
Rok wydania: 2016
Tytuł publikacji: Encyklopedia Aksjologii Pedagogicznej
Redaktorzy: Krystyna Chałas, Adam Maj
Tom: 1
Strony od-do: 189-198
Streszczenie: CNOTY ROZUMU (dianoetyczne) – szczególny rodzaj sprawności (usprawnień) doskonalących działania rozumu albo naczelne formy jego aktywności (doskonałości działania) w zakresie poznawania prawdy lub wykorzystania jej do działalności praktycznej i twórczej. Ich posiadanie i właściwe sposoby działania rozumu są warunkiem koniecznym nabywania i używania pozostałych cnót – moralnych (czasem zwanych etycznymi) i społecznych. Według Arystotelesa [Metafizyka 980a 21] już sama natura człowieka wskazuje na poznanie jako istotną jej zdolność. Spostrzeżenia zmysłowe stanowią niejako podstawę całego gmachu wiedzy i to właśnie od danych zmysłowych zaczyna się cała droga poznawczej człowieka. Nie stanowią one jednak kresu ludzkich możliwości poznawczych, ponieważ w takim wypadku życie poznawcze człowieka byłoby podobne do poznania zwierząt. W sposób oczywisty przekracza on poznanie zmysłowe dzięki posiadanemu intelektowi, który umożliwia rozumienie poznawanej rzeczywistości i racjonalne, obiektywne ustosunkowanie się do niej oraz na skutek poznanych właściwości, praw i zasad działania rzeczy, także ich użytkowanie do własnych celów i przetwarzanie. Po rozróżnieniu części duszy rozumnej i nierozumnej, Arystoteles zwrócił uwagę, że część rozumna specyfikuje się ze względu na przedmiot poznania [Etyka nikomachejska 1139a 3]. Jedna jej funkcja to poznawanie przedmiotów, których zasady są niezmienne, a wtedy przedmioty te są konieczne i niezmienne, a druga dotyczy przedmiotów, których zasady mogą się zmieniać. W tym sensie można mówić o swego rodzaju „częściach” duszy rozumnej. Są one z natury uzdolnione do spełniania swych charakterystycznych czynności, musi bowiem istnieć pewne podobieństwo części duszy, jej władz i ich charakterystycznych przedmiotów [Etyka nikomachejska 1139a 8]. Stąd też różne są rodzaje poznania uzyskiwanego w wyniku spełniania tych czynności. Jeden z nich to poznanie naukowe (wiedza), inny związany jest ze zdolnościami do namysłu i rady oraz kalkulowania. W ten sposób Arystoteles rozróżnił poznanie teoretyczne i praktyczne. Najlepsze z trwałych dyspozycji obu tych części duszy stanowią zarazem odpowiadające im cnoty. Wspólną zaś ich funkcją czy czynnością jest poznawanie prawdy [Etyka nikomachejska 1139b 12]. Filozof wyróżnił pięć trwałych dyspozycji prowadzących do jej poznania: trzy składają się na myślenie teoretyczne – intuicja intelektualna, wiedza (nauka), mądrość [Etyka nikomachejska 1139b 15], zaś roztropność i sztuka (aczkolwiek ta jest omylna, pozostałe są nieomylne – Etyka nikomachejska 1141a 3) są domeną myślenia praktycznego.
Słowa kluczowe: cnota, cnota rozumu, sprawność intelektualna, teoria cnót