Cnoty i wady
[Virtues and vices]

Hasło encyklopedyczne

Miejsce: Radom
Rok wydania: 2016
Tytuł publikacji: Encyklopedia aksjologii pedagogicznej
Redaktorzy: Krystyna Chałas, Adam Maj
Tom: 1
Strony od-do: 181-189
Streszczenie: CNOTY I WADY (cnota – gr. aretḗ, łac. virtus; wada – gr. kakia, łac. vitium) – cechy osobowe człowieka, jakości jego duszy, czynniki wewnętrzne decydujące o dobru lub złu moralnym i kwalifikacji moralnej działania ludzkiego; sprawności (usprawnienia) do działania ku dobru albo złu. Ogólne rozumienie cnoty i wady Problematyka cnót i wad pojawiła się wraz z dostrzeżeniem istotnej dla człowieka zdolności wyboru różnych sposobów działania, a więc braku zdeterminowania w działaniu naturą czy instynktem. Stowarzyszona jest ona z możnością wyboru określonych celów działania. Obie te właściwości są decydujące dla ludzkiej wolności, która dodatkowo wiąże się nieodłącznie z poznawczą zdolnością rozróżniania dobrego lub złego działania, zasadniczo ze względu na konsekwencje, do jakich może ono prowadzić. Już pierwsze zachowane dzieła powstałe w kręgu cywilizacji grecko-łacińskiej – Iliada i Odyseja – zawierają pierwotne konteksty użycia podstawowych terminów oceniających zachowania, postawy i cechy ludzi. Najsilniejszymi słowami polecającymi czy pozytywnie oceniającymi są przymiotniki agathós (dobry) i esthlos (szlachetny, bogaty, szczęśliwy), z którymi związany jest rzeczownik aretḗ – oznaczający, dosłownie tłumacząc: „najlepszość”, a w języku polskim przełożony jako „cnota”. Chociaż samo rozumienie natury cnót i wad zmieniało się na przestrzeni wieków i u poszczególnych myślicieli czy autorów, to jednak stałe pozostawało rozumienie cnoty jako czynnika czy realnej racji – przyczyny, decydującej o dobroci człowieka – „przez cnotę jesteśmy dobrzy” [Platon, Menon, 87d 8]. Odpowiednio brak cnoty czy posiadanie wad stanowiło o złu człowieka oraz niestosowności i szkodliwości jego działań. Grecki filozof Arystoteles wyraźnie zwrócił uwagę na dwojaki aspekt cnoty – doskonalenia samego człowieka oraz jego działań: „Cnota człowieka jest pewną dyspozycją, przez którą człowiek staje się dobry i dzięki której dobrze wykonuje własne działania (czynności)” [Etyka nikomachejska 1106a 22]. Odpowiednio wada jest pewną dyspozycją, przez którą człowiek staje się zły i swoiście pomaga mu w dokonywaniu złych działań. Każdy wysiłek i działanie człowieka zostawia na nim swój ślad. Podobnie jak ciało człowieka i jego organy cielesne noszą w sobie ślady i skutki wszystkich doznań i oddziaływań, podobnie i władze duchowe człowieka mają swoją historię i przechowują całą jego przeszłość. Doświadczenia te z biegiem czasu zaczynają stanowić coraz wyraźniejsze i ważniejsze swoiste wyposażenie każdego człowieka, swego rodzaju „mienie” (stąd gr. heksis, łac. habitus), przybierając formę różnorodnych dyspozycji. Powtarzające się sposoby działania prowadzą do utrwalania się dyspozycji. Trwałe zaś dyspozycje są właśnie podstawą określania cnót. Oprócz nich Arystoteles wskazywał na obecność w duszy doznań (uczuć – páthē) i zdolności (dýnamis). Trwałe dyspozycje jednak nie są namiętnościami (uczuciami), bo te są nam wrodzone i nie czynią nas ani dobrymi, ani złymi. Nie są też zdolnościami, bo te umożliwiają nam różnorodne doznania. Są natomiast tym, „dzięki czemu odnosimy się do namiętności w sposób właściwy; tak na przykład do gniewu odnosimy się źle, jeśli czynimy to w sposób gwałtowny lub zbyt słaby, dobrze zaś, jeśli czynimy to z umiarem, i podobnie do innych namiętności” [Etyka nikomachejska 1105b 25 n.].
Słowa kluczowe: cnota, wada, sprawność, etyka, teoria cnót