Cnoty etyczne
[Ethical virtues]

Hasło encyklopedyczne

Miejsce: Radom
Rok wydania: 2016
Tytuł publikacji: Encyklopedia Aksjologii Pedagogicznej
Redaktorzy: Krystyna Chałas, Adam Maj
Tom: 1
Strony od-do: 174-181
Streszczenie: CNOTY ETYCZNE (gr. aretḗ – dzielność, cnota; łac. virtus – cnota, odwaga, męstwo) – cechy osobowe człowieka związane z władzami działania (wola, uczucia, ew. emocje), inaczej jakości jego duszy, czynniki wewnętrzne decydujące o dobru lub złu moralnym i kwalifikacji moralnej działania ludzkiego; sprawności (usprawnienia) do działania ku dobru. Przeciwieństwem cnót etycznych są wady moralne ułatwiające złe działania i pogrążające w złu. Konieczność cnót etycznych i ich natura Św. Tomasz z Akwinu zwracał uwagę, że chociaż rozum jest pierwszą zasadą dobrego działania człowieka, to jednak władze pożądawcze nie podporządkowują mu się w sposób bezwzględny. Dlatego też cnoty rozumu nie wystarczają do dobrego życia [STh I–II, q. 58, a. 2]. Stąd też konieczne są cnoty etyczne, które usprawniają władze pożądawcze człowieka i uzdalniają go do właściwego odnoszenia się do doznawanych namiętności i do właściwego działania: „każdej namiętności i wszelkiemu postępowaniu towarzyszy przyjemność lub przykrość, więc i z tego względu tyczyłaby się dzielność etyczna przyjemności i przykrości” [Etyka nikomachejska, 1104b 14]. Są one podstawą właściwego wychowania, jako że przyjemność często staje się powodem złych czynów, a przykrość bywa powodem powstrzymywania się od czynów pięknych. „Dlaczego trzeba od wczesnej młodości być wdrażanym poniekąd, jak mówi Platon, do radości i zmartwienia z powodu tych rzeczy, którymi należy się cieszyć i martwić” [Etyka nikomachejska, 1104b 11]. Cnoty etyczne różnicuje się ze względu na rodzaje władz pożądawczych i ich przedmioty, ponieważ konkretne dobro w różny sposób się do nich odnosi i w różnym stopniu je angażuje [STh I–II, q. 60, a. 5]. Dla jego osiągnięcia wymagany jest pewien stopień ich aktywności, zależny właśnie od natury tego dobra i okoliczności działania. Dlatego też dobre działanie wymaga pewnej proporcjonalności, określonej miary w stosunku do danego dobra. Miara ta powinna uwzględniać nie tylko naturę przedmiotu (środek w rzeczy), ale i podmiotu działania (środek dla nas) [Etyka nikomachejska 1106a 24 n.]. Tak określony środek nazywano w tradycji „złotym”, jako że jest syntezą czynników obiektywnych i subiektywnych w działaniu, które wynika ze świadomego i wolnego podmiotu, a z drugiej strony odbywa się w realnym świecie. Dość częstym nieporozumieniem jest przenoszenie tej zasady etycznej w dziedzinę poznania (co jest absurdem, ponieważ nie może być żadnego środka pomiędzy prawdą a fałszem, błędem czy kłamstwem) czy relacji międzyludzkich związanych z pewnymi kwestiami spornymi i poszukiwaniem jakiegoś kompromisu.
Słowa kluczowe: cnota, sprawność, etyka, teoria cnót, szczęście