Początki retoryki wypowiedzi politycznych (sofistyka)
[The Beginning of Rhetoric of Political Speech (Sophistics) ]
Artykuł naukowy w czasopiśmie recenzowanyCzasopismo: Cywilizacja (ISSN: 1643-3637)
Rok wydania: 2016
Tom: 57
Strony od-do: 19-39
Streszczenie: Już sofiści odkryli niezwykłe możliwości oddziaływania wykształconej mowy. Gorgiasz (w Pochwale Heleny) zwracał uwagę, że: „Słowo jest wielkim władcą. Za pomocą bardzo małego i ukrytego organu (języka) wywołuje rzeczy na miarę boską. Zdolne jest bowiem i strach uśmierzyć, i troskę odsunąć, radość wzbudzić i współczucie pomnożyć”. Podkreślał on wpływ słowa na uczucia ludzkie, zaś Isokrates ponadto na całe ludzkie przytomne życie. To nie była retoryczna przesada. Według Greków człowiek, którego od zwierząt różni posiadanie rozumu (logos), winien nauczyć się maksymalnego posługiwania się słowem; jest to jego ludzki obowiązek. I dlatego retoryka była jedną z podstawowych części nie tylko wykształcenia, ale wręcz wychowania (paideia). Stąd bierze się stała troska o język i dbałość o jego rozwój. W efekcie z greką nie mógł równać się żaden z języków barbarzyńskich. Tę miłość do słowa przejęli później Rzymianie, którzy do końca trwania Imperium byli dwujęzyczni, od dzieciństwa uczyli się i łaciny i greki, dlatego łacina mogła stać się równie doskonałym językiem, co greka. Długo natomiast czekać musiały rodzime języki europejskie, by osiągnąć stan choćby zbliżony do tych dwóch klasycznych języków, bez których pomocy z pewnością nie doszłyby do tak wysokiego poziomu, jaki prezentują dziś. Jednakże już w starożytności zauważano pewne zagrożenia związane z używaniem retoryki, która jak każde narzędzie może być nadużywana. Gdyby język był autonomiczny w stosunku do rzeczywistości, to szczytem kultury byłaby retoryka. I tak też sądzili sofiści, uważając, że człowiek jest miarą wszystkich rzeczy (słowa te wypowiedział Protagoras). Stąd prawda, dobro i sprawiedliwość stały się w ich nauczaniu subiektywne, natomiast sofiści nauczali siły i skuteczności języka każdego, kto płacił. Jednak życie polityczne nie jest prywatne, ale publiczne, stąd fałsz i krzywda stają się sprawą publiczną, a jako takie nie mogą być sprowadzone do poglądów czysto osobistych. Oderwanie języka od rzeczywistości groziło nieodpowiedzialnym nadużywaniem zawartej w nim siły dla celów doraźnych, czy to politycznych, czy finansowych. W takim wypadku degradacji ulega życie społeczne, filozofia staje się tylko sprytem, sofiści zaś chcieli uchodzić za mędrców. Najbardziej znaną krytykę retoryki przedstawił Platon. Zwrócił on uwagę, że celem filozofii jest poznanie prawdy, a celem państwa - urzeczywistnienie sprawiedliwości. Ale prawda musi być stała i niezmienna, bo jest poznaniem stałych i niezmiennych idei. Poznanie prawdziwe (episteme) jego zdaniem jest poznaniem idei, natomiast poznanie świata zmiennego, zmysłowego jest poznaniem tylko prawdopodobnym (doksa). Retoryka nie dotyka prawdy, lecz wyłącznie tego, co prawdopodobne, a tym samym nie może sobie rościć pretensji do bycia mądrością. Nie znając prawdy, retorzy i wyuczeni przez nich politycy wcale nie dbają w życiu państwowym o prawdziwą sprawiedliwość, lecz przy pomocy pochlebstw zjednują sobie tłum dla własnych korzyści. Platon porównywał retorykę do sztuki kucharskiej i kosmetyki. Tym, co naprawdę służy zdrowiu ciała, jest gimnastyka i medycyna, natomiast kosmetyka ukrywa prawdziwy stan ciała, tak jak kucharstwo wprowadza w błąd podniebienie. W przypadku polityki (jak i duszy) tym, co naprawdę służy zdrowiu, jest prawodawstwo i sprawiedliwość, tym zaś, co przyczynia się do upadku, jest właśnie sofistyka (jako pozorna mądrość) i retoryka (jako namiastka sprawiedliwości). Retoryka jednak nie jest mądrością, ale posługując się słowem jest groźna, kiedy chce zastąpić prawdę i sprawiedliwość. Platon na równi stawiał retorów i poetów. Zdawał sobie sprawę, jak nęcącymi słowami się posługują i jak łatwo im ulec. Tym bardziej więc słuchacz powinien się mieć na baczności.
Słowa kluczowe: retoryka, polityka, państwo, cnota
Cytowanie w formacie Bibtex:
@article{1,
author = "Zbigniew Pańpuch",
title = "Początki retoryki wypowiedzi politycznych (sofistyka)",
journal = "Cywilizacja",
year = "2016",
pages = "19-39"
}
Cytowanie w formacie APA:
Pańpuch, Z. (2016). Początki retoryki wypowiedzi politycznych (sofistyka). Cywilizacja, 19-39.