Złożenia bytowe
[Being compositions]

Rozdział w recenzowanej książce naukowej

Miejsce: Lublin
Rok wydania: 2017
Tytuł publikacji: Metafizyka. T 2. Zarys teorii bytu
Redaktorzy: Stanisław Janeczek, Anna Starościc
Strony od-do: 219-240
Streszczenie: W strukturze metafizyki realistycznej teoria złożeń bytowych stanowi drugi etap wyjaśniania rzeczywistości. Pierwszym jest odkrycie transcendentalnych (powszechnych) własności bytu z naczelnym, pierwszym transcendentale – byt, które odnosi się do każdego przedmiotu w sposób analogiczny, obejmując wszystkie rzeczywiste przedmioty w jedno analogiczne rozumienie. Podwójne użycie przymiotnika „analogiczny” nie jest tu przypadkowe ani niezamierzone, ponieważ teoria analogii bytu jest kolejnym fundamentem (i zarazem konieczną częścią) metafizycznego, realistycznego poznania rzeczywistości. Ostatecznym jego zwieńczeniem jest teoria partycypacji bytu, wyjaśniająca jego pochodność od Pierwszej Przyczyny wszelkiego istnienia, jakie odkrywa podmiot poznający w codziennym, konkretystycznym i zdroworozsądkowym poznaniu otaczającego go świata. Złożenia bytowe po raz pierwszy zostały odkryte przez Arystotelesa stając się milowym krokiem w rozumieniu i wyjaśnianiu rzeczywistości. Dzięki nim obserwowany pluralizm otaczającego świata mógł zyskać swoje teoretyczne wyjaśnienie. Ustanowiło to pierwszą, realną alternatywę dla monistycznych i pozornie pluralistycznych rozumień i wyjaśnień rzeczywistości, jakie proponowano w filozofii przed myślicielem ze Stagiry. Ponadto różne problematyczne dotychczas stany bytowe, które wymagały filozoficznego wyjaśnienia, znalazły bardziej adekwatne wyjaśnienia. Koncepcje Arystotelesa zasadniczo jednak miały charakter esencjalny, tj. dotyczyły treści realnego świata, natomiast aspekt egzystencjalny rzeczywistości był domyślnie przyjmowany i dorozumiany, jednak jako oczywisty sam w sobie nie stanowił specjalnego problemu czy teoretycznego zagadnienia do filozoficznego wyjaśnienia. Dopiero w średniowieczu, na tle już kilkunastowiekowych prób pogłębionego rozumienia rzeczywistości, św. Tomasz z Akwinu dostrzegł i uzasadnił teoretycznie konieczność wprowadzenia do filozoficznego wyjaśniania rzeczywistości podstawowego – bo ściśle egzystencjalnego - złożenia bytowego z istoty i istnienia. Prezentowany artykuł jest refleksją autorską nad tematyką złożeń bytowych, biorącą się z praktyki dydaktycznej i osobistych przemyśleń nad zagadnieniami z nimi powiązanymi, nie ma natomiast charakteru podręcznikowego ich wykładu czy opracowania dydaktycznego. Specyfika Arystotelesowej koncepcji złożeń bytowych polegała na odkryciu, że realne przedmioty codziennego doświadczenia oprócz obserwowanej (danej empirycznie) złożoności z różnych ilościowo i jakościowo części, są również złożone niejako „od wewnątrz” ze swoistych „części”, które nie są (i nawet nie mogą być) przedmiotem doświadczenia zmysłowego. Bowiem nie są to samodzielne części bytu, ale każdy element złożenia z konieczności współistnieje (jest koniecznym korelatem) z drugim jako konieczne części i razem współtworzą całość - każdy byt realnie istniejący. Złożenia mają charakter polarny, dwubiegunowy: każdy element jest pewnym przeciwieństwem drugiego, ale nie są one sprzeczne, ale stanowią komplementarne wzajemne dopełnienie, z wyjątkiem sytuacji „granicznych”, kiedy np. utożsamiają się ze sobą, niejako „jednoczą” i wtedy „słabszy” (potencjalny) element złożenia „zanika” na rzecz aktualnego. Ponieważ w takim ujęciu rzeczywistości, przy uwzględnieniu złożeń bytowych i analogii (również, a może przede wszystkim wewnątrzbytowej) istnieje nieskończenie wiele proporcji czy „stopni” każdego złożenia, złożenia bytowe niejako „umożliwiają” czy lepiej: wyjaśniają fakt pluralizmu bytowego. Każdy byt jest po prostu różnorako złożony i w każdym proporcja elementów złożeniowych jest nieco inna, co ostatecznie czyni każdy byt wyjątkowym, jednostkowym. Złożenia bytowe są możliwe do odkrycia dzięki zastosowaniu specyficznej procedury (metody) racjonalnego (rozumowego) poznania metafizycznego, zwanej uniesprzecznianiem bytu czy też (w nowszym wydaniu) separacją metafizyczną.
Słowa kluczowe: akt-możność, substancja-przypadłości, materia-forma, istota-istnienie